درس اول پایه نهم: آفرینش همه تنبیه خداوند دل است

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است

قالب شعر : قصیده

شعر از : سعدی

• بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار                  خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار

معنی :

در صبح زود اوّل بهار که طول شب و روز آن یکسان است ، رفتن به صحرا و تماشای کردن گل های زیبای بهاری ، لذّت بخش است.

لغت :

بامداد : صبح زود / لیل : شب / نهار : روز

آرایه : لیل و نهار : تضاد / بهار و نهار : جناس

• آفرینش همه تنبیه خداوند دل است               دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

معنی : تمام پدیده های آفرینش برای آگاه کردن انسان های عارف است و اگر کسی وجود خدا را انکار کند و به خدا ایمان نیاورد ، ذوق و احساسی ندارد.

لغت : آفرینش :  آفریده های جهان / تنبیه : هوشیار کردن / خداوند دل : صاحب دل ( انسان عارف ) / دل در مصراع دوم : احساس و عاطفه / اقرار : اعتراف

آرایه ها : واج آرایی « د » / که و به : جناس / دل : مجازاً احساس و عاطفه

نکته دستوری : آفرینش : مشتق / که در مصراع دوم به معنی کسی که ، ضمیر مبهم است / همه : بدل

  

• این همه نقش عجب بر در دیوار وجود            هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

معنی : هر کسی که با این همه نقش ها و پدیده های عجیب هستی به آفریننده ی آنها نیندیشد ، هماند عکس و تصویر روی دیوار ، بی احساس و بی روح است.

لغت : عجب : عجیب / وجود : هستی / فکرت : فکر و اندیشه

آرایه ها : در و دیوار : مراعات نظیر / دیوار وجود : اضافه تشبیهی / بر و در : جناس

• کوه و دریا و درختان ، همه در تسبیح اند         نه همه مستمعی فهم کند این اسرار

معنی : کوه و دریا و درختان ( همه ی موجودات ) در حال نیایش خداوند هستند ، امّا هر شنونده ای این راز را درک نمی کند.

لغت : تسبیح : نیاش کردن ، خدا را به پاکی یاد کردن / مستمع : شنونده

آرایه ها : کوه و دریا و درختان : مراعات نظیر / بیت تلمیح دارد به آیه 44 سوره اسراء

• خبرت هست که مرغان سحر می گویند        آخر ای خفته ، سر از خواب جهالت بردار ؟

معنی : آیا خبر داری که پرندگان سحری به هنگام صبح می گویند : ای انسان غافل ، از بی خبری و نادانی ، رها شو.

لغت : مرغان : پرندگان / خفته : غافل و بی خبر / جهالت : نادانی

آرایه ها : خواب ، سحر و خفته : مراعات نظیر / سر و سحر : جناس / خواب جهالت : اضافه تشبیهی / سر از خواب برداشتن : کنایه از آگاهی و بیداری

نکته ی دستوری : « ت » در خبر ، نهاد است / خفته : صفت جانشین اسم : ای { انسان } خفته .

• تا کی آخر چو بنفشه ، سر غفلت در پیش     حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار

معنی : تا کی می خواهی مانند گل بنفشه در غفلت و نادان به سر ببری . حیف است که تو بی خبر و غافل باشی و گل نرگس بیدار و آگاه باشد.

لغت : حیف : افسوس ، دریغ

آرایه ها : بنفشه و نرگس : مراعات نظیر / چو بنفشه : تشبیه / در و سر : جناس / بنفشه در این بیت نماد غفلت و سر افکندگی / نرگس ، نماد بینایی و آگاهی است / سر غفلت در پیش گرفتن : کنایه

نکته دستوری : « حیف » نقش مسند دارد. / « ی » در خوابی ، به معنی « هستی » فعل سنادی است.

• که تواند که دهد میوه الوان از چوب ؟              یا که داند که بر آرد گل صد برگ از خار ؟

معنی : تنها خداوند بزرگ است که می تواند از چوب درخت ، میوه های رنگارنگ و از خار ، گل های سرح زیبا ، پدید آورد.

لغت : الوان : جمع لون ، رنگ ها / گل صد برگ : نوعی گل سرخ با گل برگ های پُر پَر.

آرایه ها : چوب : مجازاً درخت / گل و خار : تضاد

نکته دستوری : هر دو مصراع ، استفهام انکار است . / صد برگ : صفت مرکّب

• عقل ، حیران شود از خوشه ی ذرّین عنب      فهم ، عاجز شود از حقّه ی یاقوت انار

معنی : عقل از زیبایی خوشه طلایی انگور ، متحیّر و فهم از درک زیبایی و ظرافت دانه های انار که مانند یاقوتی سرخ و ارزشمند ، می درخشد ، ناتوان است.

لغت : حیران : سرگردان / عنب : انگور / حقّه : ظرفی کوچک ، که در آن جواهی نگه داری شود. / یاقوت : سنگی قیمتی به رنگ های سرخ ، زرد و کبود

آرایه ها : حیران شدن عقل و عاجز بودن فهم : تشخیص / عنب و انار : مراعات نظیر / حقّه ی یاقوت انار : اضافه تشبیهی ( دانه هار انار به کیسه ای پر از یاقوت تشبیه شده است.)

• پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز         ماه و خورشید ، مسخّر کندو لیل و نهار

معنی : خداوند پاک و بی عیب با فرمان خود ، تمام پدیده ها و موجودات را ( ماه و خورشید و شب و روز را ) مطیع خود کرده است.

لغت : تقدیر : سرنوشت ، فرمان خدا / مسخّر : رام و مطیع

آرایه ها : لیل و نهار : تضاد / ماه و خورشید : مراعات نظیر / بیت ، تلمیح به آیات قران دارد.

• تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او               همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار

معنی : اگر همه مردم تا روز قیامت درباره  ی بخشش و لطف خداوند سخ بگویند باز هم یکی از هزاران لطف و رحمت خداوند ، گفته نمی شود.

نکته دستوری : « تا » حرف اضافه است و قیامت ، متمّم.

• نعمتت بار خدایا ، ز عدد بیرون است              شکر اِنعام تو هرگز نکند شکر گزار

معنی : پروردگارا نعمت های تو قابل شمارش نیست و هیچ انسان شکر گزاری نمی تواند ، شکر نعمت های بی کران تو را به جای آورد.

لغت : اِنعام : بخشش ، نعمت دادن / اَنعام : چهارپایان / بار : آفریننده ، خالق ، نیکوکار

آرایه ها : نعمت ، شکر ، انعام ، و شکر گزار : مراعات نظیر / زعدد بیرون بودن : کنایه از بی شمار بودن 

نکته دستوری : « ت » در نعمتت : مضاف الیه / هرگز : قید نفی

• سعدیا ، راست روان ، گوی سعادت بردند      راستی کن که به منزل نرسد کج رفتار

معنی : ای سعدی ، انسانهای درست کار ، به سعادت و خوش بختی می رسند ، بنابر این تو هم انسانی صادق و  راستگو باش ، زیرا انسان های بدرفتار به هدف و مقصودش نمی رسد.

لغت : راست روان : انسان های درست کار / گوی : توپ کوچک / کج رفتار : انسان بدکار

آرایه ها : که و به : جناس / گوی سعادت : اضافه تشبیهی / گوی بردند : کنایه از دست یافتن و سبقت گرفتن

نکته دستوری : سعدی : مناد و « ا » : ندا / راست روان : مرکّب ( «  ان » جمع در ساختمان اسم دخالتی ندارد.) / کج رفتار  : مشتق . مرکّب و صفت جانشین اسم ( انسان کج رفتار )

-------------------------------------------------------------------------------

خودارزیابی :

1- چند نمونه از جلوه های زیبایی آفرینش و نعمت های خدا را در شعر بیان کنید.

میوه های رنگارنگ ، گل صدبرگ ، خوشه انگور ، حقّه ی انار و ...

2- مفهوم آیه ی 44 سوره ی اسراء با کدام بیت درس ، تناسب دارد ؟

ابتدا به آیه 44 سوره اسرا و ترجمه ی آن ، توجه نمایید : « تسبح له السماوات السبع و الارض و من فیهنّ و ان من شیء الّا یسبح بحمده و لکن لا تفقهون تسبیحهم انّه کان حلیماً غفورا »

« تسبیح می گویند برای او آسمان های هفت گانه و زمین و کسانی که در آن ها هستند و هیچ موجودی نیست جز این که با ستایش خود او تسبیح می گوید ولی شما تسبیح آن ها را درک نمی کنید به درستی که خدا صبور و آمرزنده است.»

مفهوم این آیه ی شریفه با بیت چهارم درس ، یعنی بیت زیر ارتباط و تناسب دارد :

« کوه و دریا و درختان ، همه در تسبیح اند                نه همه مستمعی ، فهم کند این اسرار»

3- پیام بیت پایانی شعر را توضیح دهید.

صادق و راستگو باشید که نتیجه ی صداقت ، خوش بختی و سعادت است.
-------------------------------------------------------------------------------

نوشتن

1- مترادف واژه های زیر را از متن درس بیابید و بنویسید.

شگفت، آگاهی، ستایش خداوند، شنونده، نادانی، انگور، رام، روز، مقصد، خوشبختی

2- در بیت های زیر از کدام عناصر زیبایی سخن، استفاده شده است ؟
 خبرت هست که مرغان سحر می گویند آخر ای خفته، سر از خواب جهالت بردار؟
 تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش؟ حیف باشد که تو در خوابی و نرگس، بیدار

3-بیت دوم درس را در یک بند، توضیح دهید.